شهر اسلامي، ايده اي دست يافتني

نگاهي به تحولات تاريخي و درك عوامل تاثيرگذار بر آن، اين موضوع را شفاف مي سازد كه تاكنون شهر در هر مقطع تاريخي، منطبق بر زمان و روح زمانه خويش بوده و با بهره گيري از تفكر و داده هاي علمي و دستاوردهاي فني عصر خود، به حيات پويايي ادامه داده است.
عقايد و رويكردهاي مذهبي در ايران عامل اصلي موثر بر تمامي شئون زندگي فردي و جمعي شهروندان، سازمان اجتماعي و سياسي، كنش هاي فرهنگي و تاريخي و شكل شهر هاي آنها بوده است.
پس از بعثت حضرت رسول اكرم (ص) و ظهور دين مبين اسلام، تفكرات و تعاليم اسلامي، مرزها را در نورديد و به اقصي نقاط جهان صادر شد. همخواني تعاليم و مذهب اسلام با شخص ايراني، به  سرعت تاثيرگذار در جهان بيني و نحوه نگرش وي به زندگي و جهان پيرامونش شد. نظام كاستي و طبقاتي موجود در زمان باستان به فراموشي سپرده شد و اصل برابري افراد جاي آن را گرفت. در نظام اسلام، برتري افراد نسبت به يكديگر فقط با عيار تقوي و ايمان آنها در تناسب بود.
در تعاليم اسلام و در كتاب آسماني قرآن، دنيا به عنوان سراي فريب معرفي شده (فاطر 5) و زندگي واقعي را بايد در سراي آخرت جست (عنكبوت 64)، دنيا به عنوان سراي آزمايش معرفي مي شود (عنكبوت 1-4) و انسان ها را به بهشتي كه نهر از زير درختانش جاري است با خانه هاي پاكيزه و خشنودي خداوند وعده مي فرمايد (توبه 72)، از همراهي انسان با لذت طلبان و مادي گرايان باز مي دارد و امر به تذكر به آنها دارد (امر به معروف و نهي از منكر، انعام 70). اسلام انسان را خليفه الله مي داند و باري تعالي از روح خود در او دميده و بر صورت خويشتن ساخته و نام ها را به وي آموخته است، امانت   را كه بر زمين و آسمان ها عرضه كرد و از برداشتن آن سرباز زدند، انسان برداشت و سپس فرشتگان را همه فرمود تا در پيشگاه او به خاك افتند.
در تمدن اسلامي و در شهر اسلامي، پيوندي ناگسستني بين زندگي مادي و معنوي وجود دارد؛ پيوندي تداعي كننده عدم جدايي بين شهروندي، اقتصاد و مذهب و البته در چنين شهري مهم ترين نشانه شهر، مسجد جامع است كه با گنبد و مناره هايش در خط آسمان و نقش هاي هندسي اش در بافت شهر و قرارگيري اش در مهم ترين مفصل شهري، تعادل ساختار شهر را برقرار مي سازد. مسجد و بازار وجود يكديگر را تضمين مي كنند و هر دو تضمين كننده حيات شهر هستند (اقتصاد و اعتقاد)؛ مدارس علميه، زاويه، كاروانسرا و دارالشفا، كتابخانه، گرمابه، دارالايتام، صفه، خسته خانه، و... ازجمله ابنيه عمومي در تمدن اسلامي هستند كه خدمات دهي به ساكنين مجتمع هاي زيستي را تعقيب مي كنند. آنچه امروز ضروري به نظر مي رسد، اين است كه با داشتن پشتوانه غني از تجربيات تاريخي مسلمين و خصوصا شيعيان، در بسياري زمينه ها و از جمله در برنامه ريزي هاي توسعه اقتصادي و عمراني، بويژه عرصه هاي شهري به نتايجي متجانس با ارزش هاي نظامي اسلامي برسيم.
قريب 9 سال پيش رهنمودهاي مقام معظم رهبري پيرامون ضرورت رعايت اصول و ارزش هاي اسلامي در طرح هاي شهرسازي و معماري و همچنين تاكيد معظم له در بندهاي 10 و 12 منشور اقامه نماز، زمينه ساز تصويب اقداماتي توسط شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران شده و مقرر شد معاونت شهرسازي و معماري وزارت مسكن و شهرسازي بر اصولي جامه عمل بپوشاند؛ شهرها و معماري اسلامي گذشته و حال ايران و جهان به منظور دسترسي به اصول و ارزش هاي حاكم بر ساختار آنها مطالعه شود و اين اصول با دانش نوين بشري و دستيابي به ارزش ها و اصول طراحي جديد شهري و معماري تطابق داده شوند؛ ظرف همان سال 1375 اصول و ضوابط طراحي شهري و همچنين اصول ضوابط معماري ساخت و ساز بناها براساس معيارها و ارزش هاي اسلامي با هدف رشد و اعتلاي طراحي شهري و معماري اسلامي و ايراني تهيه و به تصويب شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران برسد و اين اصول و ضوابط پس از تصويب شوراي عالي شهرسازي از سوي تمامي مهندسان مشاور و مهندسان داراي پروانه فعاليت هاي مهندسي در تهيه طرح هاي جامع، تفصيلي و  هادي، تهيه طرح هاي شهرك سازي و طراحي بناها اعم از مسكوني، خدماتي، عمومي، اداري و تجاري لازم الرعايه باشد و در نهايت با توجه به نقش ويژه عنصر مسجد به عنوان نماد اساسي شهر اسلامي و محل سكونت مسلمانان، مسجد به عنوان نقطه عطف مركزي شهرها ، مناطق و محلات در تمامي طرح هاي كاربري اراضي اعم از طرح هاي جامع، تفصيلي،  هادي و آماده سازي منظور شود.
سئوال اين است، نتيجه چه شد؟! اخيرا پيروز حناچي معاون شهرسازي و معماري وزارت مسكن و شهرسازي (شايد بهتر باشد بگوييم معاون اسبق)، در مصاحبه با يك پايگاه اطلاع رساني، تحت عنوان هويت، با ايجاد شهرهاي اسلامي باز نمي گردد به طور ضمني به ناموفق بودنش در اين عرصه اشاره مي كند و پيچيدگي هاي موضوع را بهانه قرار مي دهد. در خبر ديگري نيز با عنوان طرح شهر اسلامي به اهداف كاربردي نزديك نشد از زبان مليحه احمدي معاون امور طرح ها و دبيرخانه شوراي عالي شهرسازي، مي خوانيم: پيش بيني كارشناسان درباره نتايج مطالعات، هميشه درست نيست و گاهي كارشناسان در خلال مطالعه به نتايج ديگري نسبت به آنچه كه پيش بيني شده است، مي رسند.... هر چند اين طرح به طرحي كاربردي تبديل نشد، اما مطالعه اي بنيادي براي تدريس در سطح دكتري به شمار مي آيد. نحوه مطالعه و منابع هر طرح در رسيدن به اهداف كاربردي بسيار موثر است، با اين حال برخي طرح ها جنبه كاربردي پيدا نمي كنند.
مخلص كلام، 10 سال مطالعه و فعاليت براي دستيابي به نتايج كاربردي در عرصه شهر اسلامي براي وزارت مسكن و شهرسازي كافي نبوده و تنها حاصل، كتابي است كه در بهترين حالت قرار است سال آينده به چاپ برسد!